Opisując rozmaite definicje liberalizmu, próbowałam uwzględnić cechy, które są najważniejsze. Katalog cech skonstruowany przeze mnie jest zwięzły a jednocześnie zawiera maksymalnie wiele istotnych właściwości wypływających z tych kilku cech podstawowych.
Drugi okres od lat siedemdziesiątych XIX wieku do lat osiemdziesiątych XX wieku, to liberalizm społeczny lub inaczej demokratyczny – bardziej konserwatywny. Taka zmiana była spowodowana między innymi krytyką, płynącą ze strony socjalistów i ruchów katolickich. Zmieniły się czasy, otoczenie ekonomiczne i społeczne. W klasycznym liberalizmie występowano przeciwko interwencjonizmowi państwowemu i etatyzmowi. Rola władzy zorganizowanej była minimalizowana. To jednostka była najważniejsza. W neoliberalizmie znaczną rolę w zapewnieniu równości i wolności obywatelom przypisuje się państwu. Nie ma tu już. klasycznej zasady, powołanej do życia przez Adama Smitha – laissez-faire, czyli zasady niewidzialnej ręki rynku. W neoliberalizmie to państwo kieruje gospodarką. Jest to program sterowania siłami ekonomicznymi w celu zapewnienia równości społecznej i sprawiedliwości.[1]
Drugi okres liberalizmu to adaptowanie się myśli do postulatów demokratycznych, przyjęcie podstawowych zasad demokracji politycznej, czyli: zasady suwerenności narodu, powszechne prawo wyborcze, ustrój parlamentarny. Ten liberalizm nazwano demoliberalizmem. Oczywiście ścisłe określenie granic między ideologią liberalizmu arystokratycznego a demokratycznego nie można określić konkretną datą, ale z biegiem czasu widać jak zakres akceptacji wartości demokratycznych wzrastał. Przede wszystkim można tutaj wskazać akceptację powszechnego prawa wyborczego.[2]
Warto zaznaczyć, że od ostatnich dekad XIX wieku do okresu powojennego występowały oznaki narastającego antyliberalizmu. I Wojna Światowa była ostateczną przyczyną rozbicia porządku liberalnego. Rozpoczęła się era wojen i tyranii.[3]
Ruchy nacjonalistyczne wyłoniły się wszędzie po upadku dawnych imperiów, a w Niemczech i Rosji doszły do władzy totalitarne reżimy co spowodowało zniszczenie wolności w prawie całym cywilizowanym świecie. Do lat trzydziestych XX wieku niewielu było myślicieli, którzy nie uważaliby się za krytyków liberalizmu. Do czasu wybuchu II Wojny Światowej wydawało się, że ideały liberalizmu „dożyły już swoich dni” .[4]
Po drugiej wojnie światowej, liberałowie przyswoili sobie szereg postulatów socjalistycznych z doktryn socjalizmu reformistycznego. Oznaczało to zwiększenie interwencjonizmu państwowego w zakresie opieki społecznej, objął on także wiele poczynań związanych z programem welfare state. To ten nurt jest nazywany liberalizmem socjalnym i stanowi największe przeobrażenia klasycznej myśli liberalnej.[5] Liberalizm socjalny zyskał na znaczeniu podczas wielkiego kryzysu gospodarczego lat trzydziestych. Dopuszczano tutaj, kosztem ograniczenia pełni wolności, interwencję państwa w mechanizmy wolnego rynku, aby dać zabezpieczenie socjalne najbiedniejszym.
Należy jednak zaznaczyć, że pomimo II Wojny Światowej i jej przyczynienia się do zwiększenia zakresu aktywności państwa we wszystkich dziedzinach życia, bezpośrednio po niej poważny wkład w życie intelektualne wnieśli myśliciele, którzy wierni byli liberalizmowi klasycznemu, nie rewizjonistycznemu czy zmodernizowanemu. Powracanie do klasycznego liberalizmu wyraźnie zyskało na sile w drugiej połowie XX wieku. Zaczęto głosić, że liberalizm jest pozbawiony sensu jeśli istnieje interwencjonizm państwowy.
Warto już w tym momencie, poświęcić chwilę na wspomnienie o pracy Friedricha Augusta von Hayeka zatytułowanej Droga do zniewolenia. Praca została napisana w roku 1944. Wyjątkowość pracy Hayeka polegała na tym, że postawił on w niej śmiałą tezę. Wbrew całej ówczesnej opinii, stwierdził, że korzenie nazizmu tkwiły od początku w myśli i praktyce socjalizmu. Ostrzegał on wyraźnie, że stosowanie przez narody Zachodu, socjalistycznych metod sprawowania władzy sprowadzi na nie nieuchronnie „karę totalitaryzmu”. [6] [7] Oczywiście tezy Hayeka były konsekwentnie ignorowane szczególnie w świecie anglojęzycznym. Jednak odegrały one ważną rolę w Niemczech. Wzmocniły nurt myśli neoliberalnej, która umożliwiła zniesienie mechanizmów kontrolnych w gospodarce, dzięki czemu mieliśmy do czynienia z powojennym cudem gospodarczym.
Dwudziestopięciolecie po zakończeniu II wojny światowej jest określane zwykle jako okres konsensu keynesowskiego. Po destrukcji jaką spowodowała II wojna światowa nastąpił czas gwałtownego wzrostu gospodarczego, który najbardziej widoczny był w krajach, w których porażka w konflikcie pozwoliła na gruntowna przebudowę państwa. Wtedy właśnie w roku 1960 Hayek opublikował pracę pt. Konstytucja wolności. Dzieło to oprócz wkładu do filozofii politycznej jest ważne, ponieważ zawiera rekonstrukcję głównych idei szkoły austriackiej, o której szerzej napisze w kolejnym rozdziale pracy. Hayek skonstruował teorię ekonomiczną, która zachowując podstawowe tezy ekonomistów klasycznych, poprawiała ich podstawowe niedoskonałości. Praca ta została doceniona dopiero w latach siedemdziesiątych wraz z rozpadem paradygmatu keynesowskiego. Wtedy to w Stanach Zjednoczonych, Ludwig von Mises, Murray Rothbard i Israel Kirzner dokonali przeformułowania założeń szkoły austriackiej.
W połowie lat siedemdziesiątych powrót do klasycznej teorii ekonomii spotkał się z uznaniem publicznym, czego wyrazem było przyznanie Hayekowi i Friedmanowi Nagrody Nobla.49 Później ich idee były wykorzystywane przez takie postacie jak Margaret Thatcher czy Ronald Reagan.
[1] R. Tokarczyk,Współczesne doktryny polityczne, Zakamycze, Kraków 2006, s.15
[2] R. Tokarczyk, Współczesne…, opr. cyt., s.66
[3] J. Grey, Liberalizm, ZNAK, Kraków 1994, s. 50
[4] J. Grey, Liberalizm, opr. cyt., s.51
[5] B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myśl… opr. cyt., s. 20
[6] J. Grey, Liberalizm, opr. cyt., s. 52
[7] J.Grey, Liberalizm, opr. cyt., s. 54